عالم ملکوت از نظر امام علی

از امام علی علیه السلام درباره عالم عِلوی سؤال کردند.
و منظورشان این بود که عالم عِلوی چطور است؟ خصوصیات و آثارش چیست؟ در مقابل عالم سِفلی یعنی عالم پائین، عالم پست که ما در آن زیست می کنیم.
آن عالمی که محل ملائکه و ارواح و عقول و موجودات مجرده است، آنها چه خواصی دارند؟
فَقَالَ عَلَیْهِ السلاَمُ: صُوَرٌ عَارِیَةٌ عَنِ الْمَوَآد، عَالِیَةٌ عَنِ الْقُوةِ وَالاِسْتِعْدَادِ. تَجَلی لَهَا فَأَشْرَقَتْ، وَ طَالَعَهَا فَتَلاَلاَتْ. وَ أَلْقَی فِی هُوِیتِهَا مِثَالَهُ، فَأَظْهَرَ عَنْهَا أَفْعَالَهُ.
وَ خَلَقَ الاْءنْسَانَ ذَا نَفْسٍ نَاطِقَةٍ؛ إنْ زَکاهَا بِالْعِلْمِ وَ الْعَمَلِ فَقَدْ شَابَهَتْ جَوَاهِرَ أَوَآئِلِ عِلَلِهَا، وَ إذَا اعْتَدَلَ مِزَاجُهَا وَ فَارَقَتِ الاْضْدَادَ، فَقَدْ شَارَکَ بِهَا السبْعَ الشدَادَ. (شرح «غرر و درر» از آقاجمال خوانساری ج4 ص218 تا 220)

حضرت در پاسخ سؤال فرمودند: «در عالم بالا ماده نیست؛ صورت هائی است که از ماده عریان است .» و البته چون ماده نیست، مدت هم نیست، زیرا ماده از ملازمات زمان است.
«آن موجودات فعلیت محضه هستند و دارای استعداد و قوه نیستند.» موجوداتی که بسوی کمال در حرکتند، دارای استعداد و قوه هستند که با طی مدارج کمال، قوای خود را به فعلیت میرسانند و پیوسته بین استعداد و فعلیت در حرکت میباشند. هر لحظه قوه را تبدیل به فعلیتی، و در لحظه دیگر آن فعلیت را نیز که به نوبه خود قوه و استعداد نسبت به مراحل و مراتب بعدی است تبدیل به فعلیت دیگری می نمایند. و همینطور پیوسته هر قوه تبدیل به فعلیت نسبی، و آن فعلیت نسبی تبدیل به فعلیت کاملتری میگردد تا به منزل فعلیت محضه برسد و فعلیت مطلقه را حائز گردد.

تخم میوه که در آن استعداد درخت و ریشه و ساقه و برگ و میوه های فراوان در سالیان متمادی، نهفته شده است، چون در زیر زمین کاشته گردد بسوی تکامل و پیدایش درخت و دادن میوه در حرکت است.
تمام موجودات این عالم با داشتن قوه و استعداد، بواسطه خَلع و لَبس، آن قوا را تبدیل به فعلیت می کنند و با صعود از نردبان ترقی به تکامل میرسند. ترقی و کمال از مختصات این عالم است. در آن عالم همه موجودات دارای فعلیت محضه هستند.
هر کس از اینجا رفت، در آنجا با هر فعلیتی که هست همان است که از دنیا میرود؛ مُهر میشود. گرچه در عالم برزخ فی الجمله حرکت و تکاملی هست لیکن همانطور که سابقاً اشاره شد عالم برزخ از تتمه عالم دنیا محسوب میگردد، چون دارای خصوصیات کم و کیف است که از جهتی مشابه با موجودات مادی است؛ ولی در قیامت بهیچوجه تکاملی و حرکتی نیست و هر کس پا به قیامت گذارد به فعلیت محضه رسیده است.
ملائکه آن عالم حرکت و تکامل ندارند. هر کدام از آنها برای هر مأموریت و وظیفه ای که آفریده شده اند، تا آخر برای همان جهت خاص بوده، ضعف و قدرت و کم و کاست و زیاده و نقصان برای آنها نیست. تخطی و تجاوز نمی توانند بنمایند، کوتاهی و سستی نیز نمی توانند بکنند.

این از خواص موجودات عالم عِلوی است که از ماده و حجاب آن فارغ، و در بسترهای فعلیت و تحقق صِرف آرمیده اند.
«خداوند تبارک و تعالی بر آنها تجلی کرد، یعنی خود را در آئینه هویات و ماهیات آنان که همان «أعیان ثابته » در اصطلاح عرفاءِ ذَوِی العزة و المِقدار است نشان داد، فَأَشْرَقَتْ، آنها دارای نور و روشنی شدند؛ و در آن طلوع کرد یعنی خودی ارائه نمود پس آنها متلألی و درخشان شدند.
و خداوند در هویت آن موجودات، شَبَه و مثال و نمونةه خود را که ظهور و بروز صفات و اسماء اوست قرار داد؛ پس بنابراین از آن موجودات افعال خود را ظاهر کرد.»
و بدین جهت، ظهور افعال خداوند از آن موجودات، به علت القاء مثال خود در آنها بوده است؛ اول در آنها اسم و صفت را قرار داد و به پیرو آن، افعال او از آنها ظهور و بروز کرد.

پس تمام افعال موجودات عوالم عِلوی، فقط ظهور صفات و اسماء خداست که آن نیز بر اساس تجلی ذاتی در آنها پدید آمده است.
«و خداوند انسان را آفرید که دارای نفس ناطقه است و بدین جهت از سائر موجودات تمایز و برتری دارد. اگر انسان نفس خود را بواسطه علم و عمل تزکیه نماید و رشد و نمو دهد، در اینصورت با اصل جواهر سلسله علل خود در مبدأ تکوین مشابهت پیدا میکند و با آن موجودات طاهره و منوره عالم علوی تسانخ و تشابه به هم میرساند.
و اگر مزاج انسان معتدل شود و از أضداد و از قوای مختلفه شهویه و غضبیه و وهمیه مفارقت کند و استعمال آنها را بر اساس اعتدال و اوامر قوه عقلیه و ناطقه قدسیه خود در آورد، در اینصورت با آسمانهای هفتگانه که بر فراز او هستند در حیات و در آثار حیاتی مشارکت خواهد نمود.»
یعنی انسان مانند «سَبع شداد» آسمانهای هفتگانه مُتقَن و محکم، ترقی میکند و دارای روح کمال میگردد، و مثل آنان دارای صفات و افعال مجرده و مطلقه و بسیطه می شود.

انسان در این دنیا در پشت حجاب های ظلمانی و نورانی محبوس و پرده نشین است، ولی چون حرکت میکند و با موجودات عوالم عِلوی آشنا می شود و با آن صُوَرٌ عَارِیَةٌ عَنِ الْمَوَآد عَالِیَةٌ عَنِ الْقُوةِ وَ الاِسْتِعْدَادِ انس میگیرد، می بیند که تمام آن عالم نور است.
اول، نور ازلی و ابدی است که اشراق بر موجودات کرده؛ بر آن موجودات ملکوتی که روح محضند و صورت ندارند، و بالاتر از کم و کیف هستند. صورت، متعلق به عالم مثال و برزخ است؛ در آنجائی که مافوق عالم مثال است صورت نیست. در آنجا معانی مجرده و بسیطه و حقائق بَحْته و صرفه وجود دارند.
بعد از آنجا، آن نور تنازل میکند و به عالم صورت می آید؛ و برای انسان مشهود می شود که چگونه آن نور، اشراق به اسماء جزئیه و از آن پس به اسماء جزئی تر نموده، و به تمام فرشتگان عالم صورت رسیده تا اینکه عوالم یکی پس از دیگری روی سلسله مراتب منظمِ خود از نور پروردگار بهره و سهمیه برداشتند و از عوالم بالا به خود و از خود به عوالم پائین تر پخش کردند.

در اینجاست که فرمایش مولی الموالی در همین حدیث شریف که: وَ إذَا اعْتَدَلَ مِزَاجُهَا وَ فَارَقَتِ الاْضْدَادَ، فَقَدْ شَارَکَ بِهَا السبْعَ الشدَادَ. مشارکت انسان با آسمانهای متقن و محکم و هفتگانه که خدا آفریده، مسانخت و مجانست با آن صور عالیه می باشد.
اللَهُ الذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَـ'وَ 'تٍ وَ مِنَ الاْرْضِ مِثْلَهُن یَتَنَزلُ الاْمْرُ بَیْنَهُن لِتَعْلَمُوا أَن اللَهَ عَلَی ' کُل شَیْءٍ قَدِیرٌ وَ أَن اللَهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُل شَیْءٍ عِلْمًا. (طلاق/12)
«خداوند است آنکه هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز به مثل آسمانها آفرید. امر خدا پیوسته بین آسمانها و زمین نازل و جاری است؛ برای اینکه شما بدانید که خداوند بر هر چیز تواناست و علم او بر هر موجودی احاطه دارد!»
از اینجا استفاده می شود که منظور و مقصود از خلقت آسمانها و زمین، معرفت و اقرار انسان به سعه قدرت و احاطه علم خداست